प्राथमिक स्तरावरील विद्यार्थ्यांच्या मराठी भाषिक शब्दसंग्रह वृद्धिंगत करण्यासाठी भाषा पेटीचा उपयोग: एक अवलोकन

Abstract

          प्राथमिक शिक्षण हा विद्यार्थ्यांच्या सर्वांगीण विकासाचा पाया असतो. या स्तरावर भाषा शिक्षणाचे उद्दिष्ट केवळ वाचन व लेखन शिकविणे नसून भाषेच्या माध्यमातून विचार, कल्पना, भावना आणि अनुभवांची अभिव्यक्ती घडवून आणणे हे असते. विशेषतः मातृभाषेच्या शिक्षणात शब्दसंग्रह वृद्धिंगत करणे अत्यंत आवश्यक मानले जाते, कारण समृद्ध शब्दसंग्रह ही भाषिक अभिव्यक्तीची मूळ शक्ती आहे. परंतु आजच्या काळात तंत्रज्ञानाच्या वापरामुळे वाचनाची सवय घटली असून विद्यार्थ्यांचा शब्दसंग्रह मर्यादित झाला आहे. अशा पार्श्वभूमीवर "भाषा पेटी" ही संकल्पना प्राथमिक शिक्षणात अत्यंत प्रभावी ठरते. भाषा पेटी ही विद्यार्थ्यांच्या भाषिक विकासासाठी तयार केलेली एक शैक्षणिक साधनात्मक पेटी आहे. या पेटीत विविध प्रकारचे शब्द, चित्रे, वाक्यरचना कार्डे, म्हणी, वाक्प्रचार, शब्दखेळ साहित्य, आणि संप्रेषणासाठी आवश्यक घटक समाविष्ट असतात. विद्यार्थ्यांना या पेटीतून शब्द निवडून त्यांचा व्यवहारिक वापर करायला सांगितले जाते. त्यामुळे विद्यार्थी नवीन शब्द फक्त पाठ करत नाहीत, तर त्यांचा संदर्भात वापर शिकतात. हा अनुभवाधारित शिक्षणाचा मूळ हेतू आहे. भाषा पेटी विद्यार्थ्यांना शब्दांचा अनुभव देते, त्यांचा उच्चार, अर्थ, वाक्यरचना आणि संदर्भात वापर या सर्व टप्प्यांतून ते शिकतात. या निबंधात भाषा पेटीची संकल्पना, तिची रचना, वापर पद्धती, आणि तिच्या शैक्षणिक परिणामांचा अभ्यास करण्यात आला आहे. प्राथमिक स्तरावरील विद्यार्थ्यांच्या भाषिक विकासासाठी भाषा पेटीचा उपयोग कसा उपयुक्त ठरतो, हे या संशोधनाद्वारे स्पष्ट केले आहे. Kolb (1984) यांच्या अनुभवाधारित शिक्षण सिद्धांतानुसार विद्यार्थी जेव्हा कृतीतून शिकतात तेव्हा ज्ञान अधिक स्थायी बनते. भाषा पेटी या सिद्धांताशी सुसंगत अशी शैक्षणिक पद्धती आहे कारण ती विद्यार्थ्यांना प्रत्यक्ष अनुभवावर आधारित शिक्षण देते. त्याचप्रमाणे Vygotsky (1978) यांच्या संवादात्मक शिक्षण सिद्धांतानुसार, सामाजिक संवादाच्या माध्यमातून भाषा विकसित होते. भाषा पेटी हा संवाद वाढविणारा उपक्रम आहे कारण विद्यार्थी एकमेकांशी शब्द, वाक्य, गोष्टी शेअर करतात. संशोधनात आढळले की भाषा पेटीचा नियमित व नियोजनबद्ध वापर केल्यास विद्यार्थ्यांचा शब्दसंग्रह, वाचन समज, लेखनकौशल्य आणि उच्चारणात लक्षणीय सुधारणा होते. शिक्षकाच्या सर्जनशीलतेमुळे ही पेटी अधिक परिणामकारक ठरते. उदाहरणार्थ, शिक्षक दर आठवड्याला “आठवड्याचा शब्द”, “चित्रातून वाक्य”, “शब्दसाखळी” असे क्रियाकलाप घेतल्यास विद्यार्थ्यांमध्ये भाषिक उत्सुकता वाढते. या क्रियाकलापांमुळे विद्यार्थी निष्क्रीय श्रोते न राहता सक्रिय सहभागी बनतात. भाषा पेटीमुळे विद्यार्थ्यांना भाषेचा आनंद अनुभवायला मिळतो आणि शिक्षण ही आनंददायी प्रक्रिया बनते. विशेषतः ग्रामीण व अर्धशहरी शाळांमध्ये ही पद्धत विद्यार्थ्यांच्या आत्मविश्वासात वाढ घडवून आणते. त्यांनी स्वतः नवीन शब्द पेटीत टाकणे, त्याचा अर्थ सांगणे किंवा त्यावरून गोष्ट तयार करणे यामुळे शिकण्याचा अनुभव अधिक वैयक्तिक आणि अर्थपूर्ण बनतो. एकूणच, भाषा पेटी ही प्राथमिक शिक्षणातील नाविन्यपूर्ण आणि प्रभावी शैक्षणिक साधन ठरते. ती विद्यार्थ्यांच्या भाषिक, मानसिक आणि सर्जनशील विकासासाठी उपयोगी ठरते. या संशोधनातून हे निष्पन्न होते की भाषा पेटीचा उपयोग केवळ शब्दसंग्रह वृद्धिंगत करण्यासाठी नव्हे तर भाषेची आवड निर्माण करण्यासाठी आणि अभिव्यक्ती कौशल्य विकसित करण्यासाठीही अत्यंत परिणामकारक आहे.